Ông trở vào với mớ tép bạc tươi rói còn nhảy tanh tách cố gắng bật ra khỏi miệng rá. Ông cười, khoe với mạ con tôi: “Tép đầu mùa đạ ngon, mớ tép ni thì mạ mi tha hồ nấu canh đọt ớt…”. Đó là món sở trường của mạ tôi trong mấy chục năm trời mạ theo ba gả về đây, cũng là món giúp cả nhà tôi ấm bụng mỗi mùa mưa gió.

Ngồi trên cái đòn con, ba tôi lặt những vụn gốc lúa, lá tre ra khỏi mớ tép. Nhiều người thắc mắc là trời mưa, nước chảy xiết, cá tôm cũng theo dòng mà trôi đi, cất rớ cả ngày cũng nỏ có nhưng với thâm niên gắn bó ở khúc sông quanh làng từ tấm bé, đến nay đã hơn 60 năm nên mỗi lần cất rớ ba tôi đều trở về với đầy ắp thành quả. Ba nói “phải chọn khúc nước cong cong, dòng chảy giảm chậm – nơi tôm tép thích bơi vào trú ẩn thì chả mấy chốc mà đầy rá mang về”. Ba hốt một mớ tép vào lòng bàn tay, nhìn kỹ rồi xuýt xoa “tép đầu mùa, từ nguồn và ruộng đồng kéo về nên tươi rói, sạch, to đều mười con như một”.

Mạ tôi cười giòn. Đón mớ tép đã được rửa sạch, mạ giã nắm hột ném rồi cho vào tép ướp chung với nước mắm, ớt bột, thêm một chút muối vừa ăn. Mạ để cái tô đầy tép đang ướp ở đó chờ thấm gia vị rồi ra góc vườn hái đọt ớt. Nhà tôi chuộng ăn cay, đặc biệt là ba, bữa cơm nào cũng cần vài trái ớt tươi, nên dù không phải mùa trồng ớt thì mạ tôi cũng cố gắng ươm hạt ở vạt đất cao ráo, cột cây ớt vào từng thanh tre thẳng tắp, tránh cho cây ớt không bị đổ ngã và ngập úng chết non khi mùa mưa về. Những hôm nắng nóng, mạ tưới nước một ngày hai lần. Năm nào mạ cũng dày công vun trồng nên nhà tôi luôn có ớt trái mùa để ăn, từ đọt đến trái. Trái ớt cay nồng nhưng đọt nấu canh mang đến vị rất ngọt lành.

Hôm qua, sau nhiều tháng nắng nóng, mưa đổ xuống cả ngày, vạt ớt của mạ được “uống” nước mưa vươn lên xanh tốt. Mạ cẩn thận chọn những đọt non mơn mởn, hái đầy một rá. Cây ớt sau khi hái đọt cũng mau ra bông kết quả. Mạ nói “ni có bữa canh ngon rồi”…

Đọt ớt đã rửa sạch, rảy ráo nước, cũng là lúc cơm, đồ kho đã chín. Mạ bắc lên bếp cái nồi với ít dầu ăn, cho nén giã vào phi thơm, bỏ thêm chút ít ớt bột cho màu đẹp, rồi đổ vào hai tô nước. Chờ nước sôi sùng sục, mạ cho tô tép đã ướp thấm vào. Lại chờ sôi, mạ tiếp tục cho rá đọt ớt vào rồi nhấc xuống. Mạ không cần nêm nếm thêm mà múc ra tô, như một sự tự tin về món canh có thâm niên hơn 30 năm.

Mâm cơm vừa dọn ra hơi khói từ tô canh đã tỏa ra, thơm mùi đặc trưng của đọt ớt. Tôi đón lấy chén canh từ mạ, vừa thổi vừa húp, vị ngọt của tép đầu mùa rất đặc biệt kết hợp với đọt ớt xanh rờn, lá mềm, cọng lá giòn, mới đầu có vị hơi nhặng nhưng ngọt hậu. Ba tôi tấm tắc khen “mạ mi nấu canh tép đọt ớt là đỉnh nhất, sáng sớm trời mưa lâm thâm mà có chén canh ni là ấm bụng…”.

Mạ kể, ngày xưa mạ mới về làm dâu, làng rất nghèo. Không thể chỉ trông chờ tới mùa gặt, người làng dựa vào con sông chảy quanh để làm sinh kế. Ba tôi chăm chỉ nên trời thương, quanh năm đều có “lộc” trời. Ngày đó, tôm cá ê hề nhưng thiếu rau vì mưa gió triền miên, rau cỏ chết úng, chỉ có vài cây ớt mạ trồng trên ụ đất cao, bên cây rơm vẫn vươn lên xanh mướt. Mạ mới nghĩ bụng, ớt ăn được thì ăn đọt cũng không chết nên thử hái vài lá nấu canh chung với tép. Ba tôi ăn rồi khen tấm tắc, từ đó hễ mùa mưa là nhà tôi lại có canh đọt ớt nấu tép. Tuổi thơ của tôi cũng lớn lên với món canh này.

Hôm nay trời vẫn mưa, sau cơm sáng ba tôi ngồi ở hiên đan thúng, còn mạ loay hoay với đàn gà vịt, che chắn cho vạt ớt khỏe mạnh vượt qua mùa mưa bão. Ngày mai, tôi lại rời làng, mang theo ước mơ của riêng mình lên thành phố. Những tảo tần của ba mạ, vị ngọt thơm của canh tép đọt ớt đầu mùa mưa cùng theo tôi trên mọi dặm đường.

Nếu đến miền Đông Bhutan, có thể bạn sẽ có dịp thưởng thức vũ điệu Drametse Ngacham. Vũ điệu này thường do tu viện Ogyen Tegchok Namdroel Choeling tổ chức để tôn vinh Padmasambhava, một đạo sư Phật giáo thế kỷ thứ 8.

Nga có nghĩa là “trống”, còn cham là “múa mặt nạ”. Cái tên Drametse Ngacham có nghĩa là “điệu múa mặt nạ của trống từ Drametse”. Màn múa này có 16 vũ công nam đeo mặt nạ, vận trang phục sặc sỡ và 10 nhạc công nam tạo thành dàn nhạc. Các vũ công mặc áo tu và đeo mặt nạ gỗ, có đặc điểm của những động vật có thật và trong thần thoại.

Họ biểu diễn điệu nhảy cầu nguyện trong điện thờ chính gọi là soeldep cham, trước khi xuất hiện từng người một trong sân của tu viện. Dàn nhạc bao gồm chũm chọe, kèn, bang nga (trống hình trụ lớn), lag nga (trống hình tròn cầm tay loại nhỏ) và nga chen (trống đánh bằng dùi cong).

Điệu múa có hai phần: một phần trầm tĩnh, trầm ngâm để đại diện cho các vị thần hòa bình; phần còn lại thì nhanh nhẹn, khỏe khoắn thể hiện những vị thần phẫn nộ. Trong điệu múa thỉnh thoảng có âm thanh ngân nga kéo dài làm nền và từng tiếng trống, chũm chọe giữ nhịp.

Người dân Bhutan đã biểu diễn Drametse Ngacham trong tu viện khoảng 5 thế kỷ qua. Hình thức của điệu múa này có cả ý nghĩa tôn giáo và văn hóa, khởi thủy được cho là do các anh hùng và anh thư trên thiên đường thể hiện. Vào thế kỷ 19, nhiều phiên bản Drametse Ngacham đã được giới thiệu đến những vùng khác ở Bhutan.

Đối với khán giả, điệu múa này là nguồn sức mạnh tinh thần của dân làng Drametse cũng như dân các làng và huyện lân cận, họ tham gia nhằm có được phước lành. Ngày nay, từ một điệu múa mang tính địa phương, Drametse Ngacham đã trở thành một loại hình nghệ thuật, một điệu múa dân tộc, đại diện cho bản sắc của quốc gia Bhutan.

Từ năm 2008, UNESCO đã đưa Drametse Ngacham vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, tuy nhiên từ năm 2005 điệu múa này đã được công bố. Viện Nghiên cứu Ngôn ngữ và Văn hóa thuộc Đại học Hoàng gia Bhutan đã phối hợp và thực hiện dự án bảo tồn và quảng bá điệu múa mặt nạ này.

Thông qua UNESCO, Quỹ Tín thác Nhật Bản về Bảo vệ Di sản Văn hóa Phi vật thể đã tài trợ bảo tồn điệu múa Drametse Ngacham, tăng cường năng lực đào tạo cho tu viện, biên soạn tài liệu, ghi video về điệu nhảy, nghiên cứu lịch sử của Drametse Ngacham và các hoạt động quảng bá cho điệu múa này.

Theo Wikipedia, kết quả của dự án là một quyển sách về Drametse Ngacham viết bằng tiếng Anh và tiếng Dzongkha, kèm theo là một bộ phim.

Mặc dù điệu múa mặt nạ ở Bhutan được các thế hệ đánh giá cao nhưng số lượng người tập ngày càng ít do không có thời gian tập luyện, dù có cố gắng song hệ thống đào tạo vẫn chưa khuyến khích được giới trẻ ghi danh học.

Nhật Bản nổi tiếng với những phát minh công nghệ, robot và sự hiện đại nhưng ẩn sau đó là những nét truyền thống, cổ kính. Bên cạnh vội vã, nhanh thoăn thoắt là sự chậm rãi, khiêm cung. Bên cạnh đông đúc là sự yên tĩnh đến lạ thường.

Quá khứ trong hiện tại

Chúng tôi đến làng cổ Shirakawa-go (tỉnh Gifu, miền Trung Nhật Bản) vào một chiều đầu thu đủ lạnh để khoác thêm áo ấm, choàng thêm chiếc khăn bắt đầu hành trình khám phá phong cảnh đẹp như tranh vẽ.

Để vào làng, du khách sẽ bước qua cây cầu dây và vừa ngạc nhiên vừa thú vị ngắm nhìn từng ngôi nhà mái được làm bằng một loại cỏ của địa phương, có hình dáng như 2 bàn tay úp vào nhau lúc đang cầu nguyện. Theo người dân ở đây, hình dáng của mái được thiết kế để tuyết không đọng trên mái vào mùa đông.

Đường dẫn vào làng mùa này có những cây hồng trái trĩu cành xen lẫn các loại hoa, uốn lượn bên dòng Shogawa. Không gian thật yên tĩnh đủ nghe tiếng bước chân và tiếng quạ bay qua trong trời chiều. Những ngôi nhà gỗ nhuốm màu thời gian, xa xa những cánh đồng lúa đang chín vàng, vài đám cỏ lau xen kẽ lác đác hàng cây lá đang chuyển sang màu vàng, đỏ ngày đầu thu tạo nên một bức tranh đầy màu sắc, thanh bình.

Ngôi nhà của dòng họ Wada vẫn còn nhiều vết tích trăm năm, được xem là lớn nhất ở ngôi làng hiện có hơn 114 căn, trong đó 59 căn có người sinh sống và được bảo tồn. Giữa nhà là chiếc bếp đơn sơ, truyền thống Nhật Bản khiến du khách nhớ về câu chuyện của người được in trên tờ tiền giấy 1.000 yen từ năm 2004 đến nay, ông Noguchi Hideyo (1876 – 1928).

Ông sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo ở tỉnh Fukushima. Khi lên 1 tuổi, do vô tình bị ngã vào bếp lửa của nhà, bị bỏng nặng ở cánh tay trái khiến cánh bị liệt, các ngón tay không thể cử động được. Ông đã từng chán nản muốn bỏ học nhưng trước nỗ lực hết mình, sự động viên của người mẹ nông thôn không hề biết chữ, ông đã trở thành bác sĩ và là nhà nghiên cứu vi khuẩn học nổi tiếng trên thế giới với những nghiên cứu có ích đến tận ngày nay như về các huyết thanh, bệnh sốt vàng, giang mai…

Bước chân lên từng bậc thang của ngôi nhà, chạm vào những khúc gỗ nhuốm màu đen của khói bếp qua thời gian, càng ngưỡng mộ về nỗ lực không ngừng nghỉ, vượt khó của dân tộc Nhật Bản. Từ đống hoang tàn của chiến tranh, từ những mất mát của thiên tai, với tinh thần này, đất nước mặt trời mọc luôn vượt lên một cách thần kỳ.

Làng cổ Shirakawa-go cho du khách bất ngờ này đến bất ngờ khác nhưng cảm giác vỡ òa có lẽ khi chúng ta bước lên đỉnh đồi để nhìn thấy toàn cảnh ngôi làng, xứng đáng là di sản thế giới được UNESCO công nhận. Một cảnh đẹp như tranh vẽ với đồi núi, rừng cây, phía dưới là những ngôi nhà cổ đều thẳng tắp xếp như những ô cờ, đường làng quanh co. Bức tranh này sẽ thay đổi theo mùa và người dân ở đây cho rằng mỗi mùa đều có những vẻ đẹp riêng. Xuân rực rỡ với muôn sắc hoa; hạ xanh mướt với cỏ cây và núi đồi chập chùng; thu man mác với rừng núi đồi lá chuyển màu vàng đỏ; đông khắc khoải trước một vùng tuyết trắng xóa bao bọc ngôi làng cổ lung linh như cổ tích.

Trước quang cảnh kỳ vĩ trên đỉnh đồi nhìn xuống ngôi làng, con người càng thấy mình bé mọn, thấy cuộc đời là một dòng chảy nối liền quá khứ và hiện tại để biết rằng bảo tồn truyền thống là để gìn giữ hiện tại, để trân trọng khoảnh khắc chúng ta hiện diện trên đời.

Truyền thống song hành cùng hiện đại

Miền Trung Nhật Bản có nhiều con phố cổ hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, xứng đáng một lần đặt chân đến.

Gujo Hachima (TP.Gujo, tỉnh Gifu) ấn tượng không chỉ vì tĩnh lặng mà còn bởi sự sạch sẽ, tươm tất “không tì vết”, nhất là hệ thống truyền nước lộ thiên trong vắt dẫn đến mọi ngóc ngách của thị trấn. Chính vì vậy, nơi đây còn được gọi là thành phố nước. Tiếng nước chảy róc rách êm dịu có lẽ là thanh âm duy nhất khi đi dạo trên con phố này. Khách đến đây, không khỏi xuýt xoa với sự yên bình, tĩnh lặng và không khí trong lành của khu phố với những ngôi nhà giản dị bình yên bên đường.

Ngược lại, phố cổ Hidatakayama thuộc TP.Takayama (tỉnh Gifu) là nơi tham quan nổi tiếng, buôn bán sầm uất, không khí hết sức vui nhộn. Nơi này vẫn còn lưu giữ nhiều ngôi nhà truyền thống xây dựng trên 100 năm bên cạnh những căn nhà mới nhưng kiến trúc cổ điển tạo nên cảnh quan hài hòa giữa cũ và mới. Rất nhiều hàng quán mua bán từ nông sản, hàng tiêu dùng, thức ăn, quà lưu niệm, sản xuất và bán rượu sake… nơi nào khách cũng muốn ghé vào để không biết phải mất bao lâu mới có thể thoát khỏi khu phố này.

Nhật Bản rất đẹp, mỗi mùa là một bức tranh khác nhau. Nhưng điều khiến người ta đến đất nước hoa anh đào một lần cứ muốn đến thêm lần nữa, rồi lần khác chắc chắn không chỉ vì cảnh quan mà còn những bất ngờ do chính con người mang lại. Đó là sự chỉn chu đến mức tuyệt đối, sự hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, nét tinh tế trong ứng xử khiến khách rời bước mà cứ ngoảnh lại nhìn.

Thanh Niên

Kể từ thời tiền sử, khu vực Cappadocia sau này được công nhận Di sản thế giới bao phủ bằng một lớp đá tuff, loại đá hình thành từ tro núi lửa khoảng 20 triệu năm qua. Lớp đá này bị các dòng nước làm xói mòn, tạo ra những hang động đá nổi tiếng.

Thấy loại đá này mềm, tương đối dễ gia công nên người ta đã chạm khắc thành những nhà hầm hoặc nhà nghỉ vào đầu thời đại đồ đồng. Theo thời gian, điều này đã tạo ra các khu phức hợp sống, trong đó có tu viện để rồi cuối cùng trở thành một thành phố ngầm dưới lòng đất.

Giới khảo cổ đã phát hiện gần 40 thành phố ngầm ở Cappadocia, tuy nhiên, công chúng tiếp cận được một phần nhỏ, ngoài ra có thể còn những thành phố chưa được khám phá. Các thành phố này liên kết với nhau bằng những lối đi dài, số cư dân trong mỗi thành phố có khác nhau, dao động từ 3.000 đến 30.000 người. Özkonak có thể là thành phố lớn nhất, phần lớn chưa được khám phá, có khoảng 60.000 dân, song nổi tiếng nhất là thành phố Derinkuyu và Kaymakli.

Derinkuyu là thành phố ngầm thuộc huyện Derinkuyu, tỉnh Nevşehir có độ sâu 85 mét, chứa được khoảng 20.000 người cùng với gia súc và các cửa hàng thực phẩm. Đây là một trong những khu phức hợp dưới lòng đất đã được tìm thấy trên khắp khu vực Cappadocia.

Đó là những ngôi nhà của người Hittite, tức người Anatolia cổ đại. Phía trên nhà của họ giống như miệng giếng, bên dưới thì mở rộng ra, có lối vào cho gia súc, nhưng người ta thì xuống nhà bằng thang. Cả gia đình sống trong nhà cùng với đàn dê, cừu, gia súc và chim muông.

Một dự án cải tạo tầng hầm đã dẫn đến khám phá khảo cổ học để đời: thành phố ngầm Derinkuyu, nơi chứa 20.000 người

Bên trong các thành phố này giống như mê cung, với những lối đi có thể bịt kín bằng những cánh cửa đá lớn, cao khoảng một mét, có một cái lỗ ở trung tâm để có thể nhìn trộm. Ở một số thành phố có những lỗ thủng trên trần nhà, dùng để tấn công kẻ thù bằng giáo.

Những nhà thờ đen ẩn trong vách đá

Đó là Karanlık Kilise, khu định cư Cơ đốc giáo ở vùng Göreme. Những thế kỷ đầu tiên sau khi Chúa Jesus chào đời, các ẩn sĩ đã ẩn dật trong những hang động tự nhiên hoặc họ đào vào vách đá để tạo ra những ngôi nhà. Thế rồi, sau nhiều năm hình thành các tòa nhà bằng đá ở dưới và trên mặt đất để trở thành một thành phố. Từ năm 642, người Ả Rập bắt đầu xâm lược khu vực này, sau đó là người Byzantine. Đến thế kỷ thứ 11, có khoảng 3.000 nhà thờ chạm khắc trên đá. Các nhà thờ rất đơn giản và hiếm khi hoặc không bao giờ được trang trí.

Thung lũng chim bồ câu ở Cappadocia

Trái ngược với các thành phố dưới lòng đất là những lâu đài ở Uçhisar và Ortahisar, trên những mỏm đá cao từ 60 đến 90 mét, có nhiều lối đi vào các phòng, chứa được khoảng 1.000 người.

Ngày nay, các thành phố ngầm ở khu vực Cappadocia đã là Di sản thế giới, hằng năm thu hút hàng triệu khách tham quan, đem lại nguồn thu khổng lồ cho Thổ Nhĩ Kỳ.